ΑΡΧΕΙΟ ΖΩΓΡΑΦΟΥ Γ. ΜΑΝΟΥΣΑΚΗ: ΦΥΤΑ & ΑΓΡΙΟΛΟΥΛΟΥΔΑ

Ο κόσμος της φύσης, και ειδικότερα τα αγριολούλουδα, ήταν ένας κόσμος οικείος για τον Γιώργο Μανουσάκη. Τον είχε αγαπήσει και θαυμάσει από παιδί. Τα καλοκαίρια, στο Πετροκέφαλο Μαλεβιζίου, κοντά στον θείο Επαμεινώνδα, έμαθε να γνωρίζει, όπως γράφει ο ίδιος, «τα χόρτα που τρώγονται, τα ονόματα των δέντρων, των λουλουδιών και άλλα πολλά». Αργότερα μελέτησε τον φυσικό κόσμο με τον ζήλο και την επιμέλεια ενός ερευνητή και τον απαθανάτισε με την ευαισθησία ενός ζωγράφου, αλλά και με τις φωτογραφίες του.

΄Εγραφε το 1981 με την ευκαιρία μιας σειράς εκδηλώσεων που είχαν διοργανωθεί από το Καλλιτεχνικό Πνευματικό Κέντρο «΄Ωρα» για το έργο του: «Το ενδιαφέρον μου για τα αγριολούλουδα δεν είναι κάτι το νέο. ΄Ισως υπάρχει ακόμα στα συρτάρια μου, εκεί όπου φυλάζω τα παλιά μου πράγματα, ένα τετράδιο της ιχνογραφίας με ένα σχέδιο που παριστάνει ένα κυκλάμινο με το φύλλο του. Το σχέδιο αυτό, αν και είναι παιδικό, είναι αρκετά πιστό και αποδίδει με ακρίβεια το θέμα. Τα χρώματα σημειώνονται πάνω στο σχέδιο με τα ονόματά τους, που χρησίμευσαν για να μου υπενθυμίσουν τα φυσικά χρώματα, όταν αργότερα το χρωμάτισα, χωρίς να έχω στα χέρια μου το μοντέλο. Κάτω από το σχέδιο αυτό υπάρχει το όνομα του λουλουδιού «Κυκλάμινο» που το έμαθα τότε για πρώτη φορά από τον πατέρα μου, και μια χρονολογία, η χρονολογία: 14 Σεπτεμβρίου 1928.

Αν και το σχέδιο αυτό θυμίζει πολύ φυσική ιστορία, δεν σημαίνει ότι το ενδιαφέρον μου για τα λουλούδια ήταν επιστημονικό. Ποτέ δεν σκέφτηκα να εγκαταλείψω τη ζωγραφική και να επιδοθώ στη βοτανική. Απλώς είχα εντυπωσιασθεί από το φανταστικό πλούτο των μορφών και των χρωμάτων που ανακαλύπτει κανείς όταν ερευνά αυτόν τον άγνωστο κόσμο των λουλουδιών και ήθελα να τον αποτυπώσω με τα σχέδιά μου.

Πολύ αργότερα άρχισα να ζωγραφίζω συστηματικά και να φωτογραφίζω τα λουλούδια, εντοπίζοντας το ενδιαφέρον μου, στα ελληνικά αγριολούλουδα. Παράλληλα αγόρασα και μερικά ειδικά βιβλία που με βοήθησαν να βρίσκω τα επιστημονικά τους ονόματα (τα λατινικά) να τα ταυτίζω και να τα ταξινομώ. ΄Ετσι το ενδιαφέρον μου για τα αγριολούλουδα σιγά-σιγά ξεπέρασε τα όρια της αισθητικής θεώρησης και άρχισε να απλώνεται και στο χώρο της έρευνας. Σ’ αυτό όμως, οφείλω να ομολογήσω, ότι συνετέλεσε και ο εκ Βορείου Ελλάδος αγαπητός μου φίλος και γνωστός συγγραφέας και ζωγράφος Ν.Γ. Πεντζίκης, που γι’ αυτόν ο χώρος της βοτανικής ήταν περισσότερο οικείος.

΄Ισως όμως το πάθος που με διακρίνει οσάκις καταπιάνομαι με μια δουλειά, καθώς και η μεγάλη μου υπομονή και επιμονή ήσαν εκείνα που με βοήθησαν περισσότερο να ξεπεράσω τις πολλές και ποικίλες δυσκολίες που απάντησα στο δρόμο μου για να κατορθώσω να συγκεντρώσω το υλικό της συλλογής μου, που αποτελείται κυρίως από έγχρωμες διαφάνειες των 6Χ6 και των 35 χιλ.».

Φωτογραφίες του Μανουσάκη κόσμησαν το 1981 και το ετήσιο καλλιτεχνικό ημερολόγιο της Εμπορικής Τράπεζας που ήταν αφιερωμένο στα ελληνικά αγριολούλουδα. Ο ίδιος είχε και την καλλιτεχνική επιμέλεια για τη σύνθεση και την παραγωγή του. Αυτό που επεδίωκε μ’ αυτό το Ημερολόγιο, όπως έγραφε στο σχετικό επεξηγηματικό σημείωμα, δεν ήταν να βρει κανείς εκεί νέα σπάνια είδη· φιλοδοξία του ήταν το ημερολόγιο αυτό «…να προσφέρει μια αληθινή αισθητική συγκίνηση στο θεατή, να τον φέρει πιο κοντά στα πλάσματα του Δημιουργού, να τον παρακινήσει να σέβεται το περιβάλλον του, και να τον αποτρέψει από την αλόγιστη καταστροφή του».

Δικές του λήψεις για αγριολούλουδα και σύντομα σχετικά κείμενά του έχουν δημοσιευθεί σε βιβλία, περιοδικά και ημερολόγια. Μεταξύ των άλλων, δημοσιεύθηκε το 1997 ένα άρθρο του για τα ελληνικά αγριολούλουδα, με πλούσια εικονογράφηση, στο περιοδικό «Γεύση» (΄Ανοιξη 1997).

Στα χειρόγραφά του σώζονται πολλές σημειώσεις για φυτά, για σπάνια είδη από διάφορες περιοχές της Ελλάδος και έχει δημοσιεύσει επίσης σχετικά κείμενα. Από το 1990 ήταν τακτικό μέλος της Ελληνικής Εταιρείας Προστασίας της Φύσης· στο περιοδικό της δημοσιεύθηκε το 2003 το τελευταίο άρθρο του Μανουσάκη με τίτλο «Μια εικόνα μοναδική», όπου καταγράφει τα «μυριστικά» υλικά που είχε χρησιμοποιήσει ένας ιερέας από το χωριό Μόρια της Μυτιλήνης για την κατασκευή μιας εικόνας της Παναγίας.

Το αρχείο του με τα αγριολούλουδα, κυρίως διαφάνειες, το είχε ταξινομήσει με πολλή φροντίδα, είχε ταυτίσει τα διάφορα είδη και τα είχε καταγράψει με τις ελληνικές και λατινικές ονομασίες τους. Μόνον ένας άνθρωπος με την υπομονή και την επιμονή του Μανουσάκη θα μπορούσε, παράλληλα με τη ζωγραφική του, να ασχολείται με τόση επιμέλεια και τόση αφοσίωση μ’ ένα τόσο εξειδικευμένο και άγνωστο για τους πολλούς θέμα, όπως είναι τα αγριολούλουδα.

Μετά τον θάνατό του, η οικογένειά του δώρισε ολόκληρο το φωτογραφικό του αρχείο –μαζί και τα αγριολούλουδα– στο Φωτογραφικό Αρχείο του Μουσείου Μπενάκη.

ΤΑ ΑΓΡΙΟΛΟΥΛΟΥΔΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

«Οι βοτανολόγοι που έχουν μελετήσει συστηματικά την Ελληνική χλωρίδα, λένε ότι στην Ελλάδα υπάρχουν γύρω στα 6.000 είδη, άγριων λουλουδιών, αριθμός αρκετά μεγαλύτερος από τους αριθμούς που αντιστοιχούν στα είδη άλλων Ευρωπαϊκών χωρών.

Αυτό οφείλεται, στη γεωγραφική θέση της Ελλάδας, που βρίσκεται στο σταυροδρόμι 3 ηπείρων, αλλά και τη μεγάλη ποικιλία του κλίματος της κατά περιοχές (πεδινές, ορεινές, παραθαλάσσιες).

Παρά το μεγάλο τους αριθμό όμως οι περισσότεροι από εμάς τα αγνοούμε. Όταν πηγαίνομε στην εξοχή, ιδίως την άνοιξη, μας περιβάλλουν χιλιάδες άγρια λουλούδια, που δεν τα προσέχουμε όπως τα καλλιεργημένα, γιατί αυτά είναι συνήθως μικρά ή κρύβονται σε μέρη κρημνώδη και δυσπρόσιτα.

Φυσικά, ελάχιστα μόνον από τα αγριολούλουδα του τόπου μας, άλλα κοινά και άλλα σπάνια, περιλαμβάνονται σ΄αυτό το ημερολόγιο, είναι όμως αρκετά, για να τα προσέξει κανείς, να θαυμάσει την κρυφή γοητεία τους και να τα αγαπήσει. Ίσως έτσι θα μπορούσε το ημερολόγιο τούτο να συντελέσει έμμεσα στο σεβασμό του φυσικού περιβάλλοντος και την αποτροπή από την καταστροφή του, που τα τελευταία χρόνια, έχει πάρει και στον τόπο μας διαστάσεις ανησυχητικές».

Γιώργος Μανουσάκης

(Πρόλογος από το ημερολόγιο 1990 των Γραφικών Τεχνών Γιάννης Μάλαμας όπου παρουσιάζονται 12 φωτογραφίες αγριολούλουδων από την μεγάλη συλλογή του Γ. Μανουσάκη).